U savremenom digitalnom okruženju, granice između realnog i virtuelnog sve su tanje, što naročito dolazi do izražaja u novoj formi telefonskih prevara koje kombinuju klasične mehanizme obmane sa najnovijim tehnološkim dostignućima. Na meti ovih prevara su najčešće stariji građani, a osnovno sredstvo prevare postaje veštačka inteligencija.
Uočena je praksa u kojoj prevaranti koriste tzv. voice cloning tehnologiju – mogućnost generisanja glasa koji zvuči kao stvarna osoba – kako bi simulirali poziv bliske osobe, člana porodice, prijatelja ili rođaka. Cilj je uvek isti: izazvati paniku, zbunjenost i ubediti građanina da u što kraćem roku preda ili uplati novac, verujući da pomaže bliskoj osobi u nevolji. Najčešći scenariji uključuju tvrdnje da je došlo do saobraćajne nezgode, zadržavanja u policiji, hitnih medicinskih troškova ili drugih kriznih situacija koje zahtevaju trenutnu reakciju. Poziv dolazi sa nepoznatog ili prikrivenog broja, a glas sagovornika deluje uverljivo jer koristi personalizovane obrasce govora, fraze i emocionalni ton.
Ovakvi slučajevi predstavljaju ozbiljan izazov za zaštitu građana i otvaraju pitanja u vezi sa pravom na identitet, pravno relevantnim dokazima u digitalnom okruženju i kapacitetima institucija da reaguju na visokotehnološki kriminal. Zloupotreba glasa u ovakvim prevarama može predstavljati neovlašćenu obradu podataka o ličnosti, posebno ako se koristi za identifikaciju ili manipulaciju građana. Iako Zakon o zaštiti podataka o ličnosti (Sl. glasnik RS br. 87/2018) ne navodi eksplicitno glas kao biometrijski podatak, praksa i stručna tumačenja ukazuju da se u kontekstu tehnologija poput voice cloning-a glas može smatrati podacima koji omogućavaju jedinstvenu identifikaciju fizičkog lica. Neovlašćena upotreba ovakvih podataka predstavlja povredu prava na zaštitu ličnih podataka. Ako prevara rezultira finansijskom štetom, primenjuju se odredbe Krivičnog zakonika koje se odnose na prevaru, falsifikovanje i zloupotrebu identiteta.
Kako bi se zaštitili, građani treba da nikada ne donose finansijske odluke pod emocionalnim pritiskom, da svaki poziv koji uključuje zahtev za novac proveravaju direktnim pozivom na broj koji poznaju, da dogovore sa članovima porodice jedinstvenu lozinku za hitne situacije, da ne dele javno video ili audio snimke članova porodice na društvenim mrežama i da starije članove porodice upoznaju sa ovom vrstom prevare.
U vremenu kada tehnologija omogućava imitaciju stvarnosti, edukacija i svest o rizicima postaju ključni mehanizmi zaštite. Telefonske prevare uz pomoć AI tehnologije nisu samo pojedinačni incidenti, već ozbiljan sistemski izazov koji zahteva međuresornu saradnju, snažniji institucionalni odgovor i kontinuiranu informisanost građana. Kao društvo, moramo se prilagoditi novim oblicima ugrožavanja prava potrošača i razviti alate koji omogućavaju prevenciju, brzu reakciju i efikasnu pravnu zaštitu.
Ovaj tekst je nastao u sklopu projekta „Unapređenje potrošačkih prava u eri novih tržišnih izazova“ koji je podržan od strane Ministarstva unutrašnje i spoljne trgovine.
